Nguyễn Xí sinh năm Đinh Sửu (1397) ở làng Thượng Xá, huyện Chân Phúc, nay là xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Ông là người có công lớn trong việc đánh đuổi quân Minh, giúp vua Lê Lợi lên ngôi Hoàng Đế và được xem là một trong những vị khai quốc công thần triều Lê. Trong cuộc đời làm quan của mình, Nguyễn Xí đã phụng sự 4 triều đại vua Lê: Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông, Lê Thánh Tông và đảm nhận nhiều chức vụ quan trọng của triều đình lúc bấy giờ.

Năm 1465, sau khi Nguyễn Xí qua đời, Triều đình nhà Lê vô cùng thương tiếc đã truy tặng tước “Thái Sư Cương Quốc công, đặc ân khai quốc, Thụy Nghĩa vụ”, thi hài của ông đã được nhà vua cho bảo quản ở Điện Kính Thiên và tổ chức lễ tang theo nghi lễ như một quân vương, sau đó chuyển linh cữu về quê nhà nay là xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An mai táng và giao cho con cháu dòng họ và Nhân dân lập đền thờ phụng, khắc văn bia tưởng nhớ muôn đời.

Năm 1990, đền thờ Cương Quốc công Nguyễn Xí được Bộ Văn hóa Thông tin xếp hạng Di tích cấp quốc gia; năm 2020, di tích được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt.

Đền thờ Nguyễn Xí, tỉnh Nghệ An là ngôi đền có quy mô bậc nhất xứ Nghệ được xây dựng cách ngày gần 600 năm. Trải qua bao nhiêu biến cố thời gian, lịch sử, di tích vẫn còn giữ được nét đẹp cổ kính với kiến trúc theo kiểu "nội công ngoại quốc", được bố trí đăng đối, hài hòa.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, các công trình quan trọng nằm trong quần thể Di tích lịch sử Quốc gia đền Nguyễn Xí  đã bị hư hỏng một phần. Vì vậy,  được  UBND tỉnh Nghệ An phê duyệt Dự án đầu tư xây dựng công trình: “Tu bổ, tôn tạo Di tích đền Nguyễn Xí”.

 Vào ngày 16 tháng 1 năm 2023, Hội đồng gia tộc dòng họ  Nguyễn Xí đã khởi công công trình, với sự chỉ đạo sát sao của các cấp chính quyền và sự ủng hộ của con cháu trong dòng họ khắp mọi miền tổ quốc với số tiền 15 tỷ đồng.

Đến nay  Công trình đã được tu bổ, tôn tạo, xây dựng khang trang, bề thế, uy nghiêm; với lối kiến trúc - nghệ thuật truyền thống, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc, tạo nên không gian thờ tự tôn nghiêm, góp phần nuôi dưỡng, giáo dục tinh thần yêu nước, lòng tự hào dân tộc và phát huy các giá trị nhân văn.

 Trần Hoa