Ngày 10/12/2020 UBND tỉnh Nghệ An đã ban hành Quyết định số 4480/QĐ-UBND về việc công nhận Điểm du lịch “di tích lịch sử văn hóa quốc gia đền thờ Nguyễn Xí” nhân lễ giỗ 555 năm ngày mất của người (1465-2020). Theo đó UBND huyện Nghi Lộc có trách nhiệm chủ trì phối hợp với các cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan thực hiện việc quản lý điểm du lịch di tích lịch sử văn hóa quốc gia đền thờ Nguyên Xí.

Đền thờ Nguyễn Xí được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia tại Quyết định số 43/QĐ-VH ngày 10/01/1990. Đây là địa điểm du lịch khá nổi tiếng, hàng năm đón khoảng 20 nghìn lượt khách thập phương thăm quan.

Đền thờ Thái Sư Cương Quốc Công Nguyễn Xí được vua Lê Thánh Tông ban khởi công xây dựng từ năm 1467, niên hiệu Quang Thuận thứ 8, ngay trên đất vườn cũ tại quê nhà Thượng Xá, huyện Chân Phúc, nay là xã Khánh Hợp, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An. Đền là nơi thờ phụng người anh hùng dân tộc, hai lần là “đệ nhất khai quốc công thần” của triều Lê. Lần thứ nhất ông đã kề vai sát cánh, nếm mật nằm gai với chủ tướng Lê Lợi để “Bình ngô dẹp Bắc”, đưa lịch sử đất nước sang một trang mới, thời kỳ vĩnh viễn thoát khỏi ách đô hộ của Trung Hoa. Lần thứ hai, trước nguy cơ vận nước lung lay, vương triều sụp đổ, ông là người khởi xướng các tướng lĩnh đứng lên phò minh quân, diệt bọn nghịch đảng, trung hưng đất nước, xây dựng nên một đế chế hùng mạnh bậc nhất trong khu vực Đông Nam Á. Ông là một con người có nhân cách cao cả, luôn lấy sự bình yên của Tổ quốc, hạnh phúc của nhân dân để hành động, làm lý tưởng phụng sự, sẵn sàng hy sinh quyền lợi, hạnh phúc gia đình cho quốc gia, dân tộc. Trong cuộc đời làm quan phụng sự 4 triều đại vua Lê, Nguyễn Xí đã chứng kiến, thậm chí nếm mùi cay đắng và những thách thức chốn quan trường. Song ông vẫn một lòng một dạ trung trinh. Không chỉ là một võ tướng tài ba, Nguyễn Xí còn là một nhà chính trị lỗi lạc.

Đền thờ Nguyễn Xí là ngôi đền “Quốc tạo, quốc tế” vì thế ở đây ít nhiều mang phong cách cung đình pha lẫn chất dân gian xứ Nghệ. Tại di tích còn lưu giữ được nhiều văn hóa phi vật thể được thể hiện trong các nghi lễ cúng tế, lễ hội, rước thần… và hàng trăm cổ vật quý hiếm, có giá trị nghiên cứu trên nhiều mặt như lịch sử, địa lý, văn hóa, văn học… Đặc biệt có những tài liệu quý góp phần bổ sung vào những nghi vấn, thiếu sót của chính sự như văn bia, sắc phong, gia phả…

Đền thờ Nguyễn Xí có sự diễn biến kiến trúc qua các thời kỳ lịch sử từ thời Lê sơ đến thời Nguyễn và thời cận đại ngày nay. Đây như một bảo tàng sống động về nghệ thuật chạm khắc trên gỗ, nghệ thuật khảm sành sứ, nghệ thuật nề, ngõa bằng chất liệu truyền thống như vôi vữa, mật mía, giấy gió, bồ hóng, bời lời… Đây là những chất liệu dân dã, chịu được sự khắc nghiệt của khí hậu nhiệt đới nóng ẩm. Hiện nay việc sử dụng các chất liệu truyền thống trong xây dựng gần như đã bị thất truyền, việc nghiên cứu, tìm hiểu trên các công trình kiến trúc cổ góp phần mở ra tương lai cho việc phục hồi nghề sản xuất chất lượng xây dựng truyền thống và phục hồi, tu bổ di tích theo kiểu cổ truyền.

Đến với đền thờ Nguyễn Xí là dịp để chúng ta tưởng nhớ đến vị anh hùng dân tộc có công với nước, đồng thời là dịp để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của các công trình kiến trúc tâm linh do tài năng và trí tuệ của cha ông ta xây dựng nên. Đó chính là những giá trị tinh thần và vật chất góp phần bồi đắp nên những giá trị văn hóa cho chúng ta ngày nay.

Các công trình kiến trúc được bố trí đăng đối, có tiền có hậu, có tả có hữu, có thượng có hạ, tạo nên một tổng thể hài hòa và cân đối.

Các đề tài họa tiết hoa văn trang trí phong phú, đa dạng, sinh động gợi nên một hồn cốt con người xứ Nghệ. Các công trình kiến trúc có tuổi thọ hàng trăm năm nhưng vẫn tồn tại sừng sững uy nghiêm cùng trời đất cũng như công lao của Cương Quốc Công Nguyễn Xí mãi mãi trường tồn với thời gian.

Di tích đền thờ Nguyễn Xí là một công trình quốc tạo quốc tế được khởi công năm 1467 (Lê Thánh Tông) đến nay đã tồn tại hơn 550 năm. Từ khi xây dựng đến nay, di tích đã trải qua nhiều lần trùng tu, tôn tạo.

Thời nhà Mạc đền thờ bị tàn phá. Sau khi nhà Lê trung hưng, đền thờ đã được trùng tu như cũ. Đến năm 1802, vua Gia Long ban chiếu chỉ về việc chăm lo tế tự tại đền thờ. Năm 1900, trùng tu nhà Thượng điện. Từ năm 1921 - 1934, các công trình kiến trúc của đền lần lượt được trùng tu. Đây là lần trung tu lớn nhất trong lịch sử, ngôi đền hiện nay mang nhiều dấu ấn của lần trùng tu này. Đền thờ Nguyễn Xí được hưởng chế độ “Quốc tạo quốc tế” nên mỗi lần trùng tu, ngoài việc nhân dân địa phương và con cháu đóng góp còn được Nhà nước trợ cấp cho một khoản kinh phí nhất định.

Trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, mặc dù đền thờ nằm gần cửa biển, trong vùng chịu nhiều bom đạn, nhưng đền thờ không hề bị trúng một hòn đạn, quả pháo nào của đế quốc. Đây trở thành nơi cư trú cho bộ đội và nhân dân trong vùng.

Hiện nay các công trình kiến trúc của đền còn được bảo tồn nguyên vẹn đến mức tối đa. Đền thờ Nguyễn Xí là một trong những đền thờ lớn của tỉnh Nghệ An và là đền thờ lớn nhất của huyện Nghi Lộc. Chính quyền, nhân dân địa phương và con cháu chăm lo bảo quản di tích rất tốt. Di tích đã được quy hoạch khuôn viên rộng rãi, có đầy đủ các công trình phụ trợ, sân lễ hội, bãi đậu xe, đường vào, đường nội bộ, vườn cây… Đặc biệt các khu vực lân cận di tích đều được quy hoạch không có nhà dân hoặc các công trình công cộng lấn át di tích.

Có thể nói, việc công nhận “điểm du lịch” di tích lịch sử văn hóa quốc gia đền thờ Nguyễn Xí sẽ tạo ra hành lang pháp lý quan trọng cho việc bảo vệ nguồn tài nguyên du lịch nhân văn trên địa bàn huyện. Đồng thời, góp phần nâng cao ý thức trách nhiệm của chính quyền địa phương, doanh nghiệp và người dân trong công tác phát triển du lịch. Từ đó, định hướng cho việc thu hút đầu tư, phát triển sản phẩm, cũng như từng bước chuyên nghiệp hoá công tác quảng bá, xúc tiến thị trường, xây dựng thương hiệu... nhằm khai thác và phát huy hiệu quả giá trị các di tích đền thờ Nguyễn Xí kết nối với các khu du lịch sinh thái biển đang được khai thác để phục vụ phát triển du lịch của huyện nhà.

Nguyễn Kim Ngọc -VHTT